معارف بامیان؛ گروگان تعصب، فساد و ناکارآمدی گروه طالبان

جمهوری مدارا: بامیان از معدود ولایت‌های افغانستان است که در دوره جمهوریت، در زمینه معارف به پیشرفت‌های چشم‌گیری دست یافته بود؛ که البته مردم و حمایت بی‌دریغ آنان از معارف و آموزش نسل‌جوان در این دستاوردها نقش محوری داشت.

با حاکمیت دوباره گروه طالبان اما معارف بامیان، به دلایل چون منع آموزش دختران، برکناری تدریجی مسئولان ریاست معارف، یک ‌دست‌سازی قومی و با جایگزینی کادر جدید و بی‌تجربه؛ معارف بامیان بیشترین آسیب را متحمل گردیده است. در این گزارش به نگاهی به تغییرات سیستماتیک در معارف بامیان می‌اندازیم.

بامیان ولایتی‌ بود با بیشترین حضور دختران دانش‌آموز در مکاتب، سطح بالای اشتراک کنندگان و کامیابی در کانکور، ولایتی با کمترین سطح بی‌سوادی، آمار بالای مکاتب خصوصی و مراکز آموزشی از مهم ترین شاخصه‌های بامیان قبل از طالبان بود. این ولایت در گذشته شامل شبکه‌ی «شهرهای یادگیرنده» و «شهرهای خلاق» سازمان علمی، فرهنگی و آموزشی ملل متحد (یونیسکو) نیز بود. اما وضعیت کنونی معارف بامیان را با نگاهی به مسولین و عمل‌کرد آن‌ها به بررسی می‌گیریم. 

سطح سواد و شخصیت رئیس معارف بامیان

ریاست معارف بامیان اکنون توسط یک طالب اداره می‌شود که نه تجربه مدیریتی دارد و نه تحصیلات عالی، قاری «عنایت‌الله سهار» تا صنف دوازدهم مکتب درس خوانده و شبیه دیگر هم‌قطاران گروه خود، حتی تعلیمات دینی نیز ندارد. در صفوف طالبان پایین رتبه، لقب قاری به کسانی داده‌ می‌شود که صرف می‌توانند قرآن را به صورت روخوانی قرائت کنند.

منابع از رفتار و ابعاد شخصیتی قاری سهار نیز به نیکی یاد نمی‌کنند و گفته می‌شود که با توجه به روشی که رئیس معارف بامیان در چگونگی مدیریت این نهاد در پیش گرفته است، او ریاست معارف بامیان را شبیه یک پایگاه نظامی اداره می‌کند نه مثل یک نهادی مدیریتی.

براساس معلومات ارائه شده از سوی منابع، در حال حاضر تمام کارمندان ریاست معارف بامیان از ساعت 8 صبح تا 4 بعد از ظهر در داخل تعمیر ریاست معارف این ولایت شبیه زندانیان اند و تا ختم رسمیات کسی حق بیرون شدن از تعمیر این ریاست را ندارد.

منابع می‌گویند در صورتی که برای یکی کارمندان ریاست معارف، ضرورتی پیش آید، باید با عذر و تقلای زیاد از رئیس معارف اجازه نامه دریافت کند تا محافظین ریاست معارف به وی اجازه بدهند که از تعمیر ریاست بیرون شود؛ در غیر آن با برخورد زشت محافظین و حتی لت‌وکوب آنان مواجه خواهد شد. به گفته‌ی منابع از داخل ریاست معارف، تاهنوز دو تن از کارمندان این ریاست توسط محافظین رئیس معارف لت‌وکوب و توهین شده اند.

یک‌دست‌سازی قومی در ریاست معارف

اکثریت قریب به اتفاق باشندگان ولایت بامیان فارسی زبان و عمدتا هزاره‌ هستند؛ اما در حاکمیت گروه طالبان پست‌های مهم دولتی در این ولایت عمدتا توسط پشتون‌ها و در مواردی نادر، توسط شهروندان تاجیک مدیریت می‌شود. رئیس معارف بامیان بیشتر از این که متوجه کیفیت و بهبود وضعیت معارف و تعلیم و تربیه دانش‌آموزان بامیانی و خدمات مکاتب در آن ولایت باشد، سرگرم جابه‌جایی نزدیکان خود و جوانان پشتون‌تبار در ادارت مربوط به ریاست معارف است.

به اساس معلومات موثق منابع، در مدت نزدیک به یک‌سال که عنایت الله سهار به عنوان رئیس معارف بامیان مقرر شده است، پست‌های مهم آن ریاست را به اقوام و خویشاوندان نزدیک خود «حاتم بخشی کرده است».

پس از تقرر عنایت‌الله سهار در ریاست معارف بامیان، «عبدالمنان فیضی» خُسربره عنایت‌الله سهار در آمریت منابع و اداره ریاست معارف مقرر شده است. بست آمریت تعلیم و تربیه که تاکنون یک هزاره متصدی آن بود، در تبانی با عبدالله سرحدی والی بامیان، به شخصی به نام مفتی «محمد ابراهیم سرحدی» خواهرزاده والی بامیان داده شده و عنایت الله بیگزاد که پیش از این آمر تعلیم و تربیه بود، از این سمت برکنار شده است.

به قول منابع، علاوه بر آمریت‌های مختلف این ریاست، بست‌های مدیریتی دیگر نیز از وجود هزاره‌ها تصفیه شده و افرادی از قوم پشتون و عمدتا از نزدیکان رئیس معارف بامیان در آن جابه‌جا شده اند. عنایت‌الله سهار، در بست مدیریت عمومی تدارکات، شخصی به اسم «صدیق الله ژمن» را که شوهر خواهر قاری سهار می‌شود را مقرر کرده است و بست مدیریت عمومی تکنالوژی نیز به یکی از دوستان رئیس معارف بامیان به نام «توحیدالله بابرزی» تعلق گرفته است.

منابع می‌گوید رئیس معارف طالبان در بامیان، در بست‌های دیگر این ریاست از جمله بست تعلیمات اسلامی، پسر کاکایش «احمدشاه» را که حتی «سواد خواندن و نوشتن هم ندارد» مقرر کرده است و برادرش «روح الله میرهاتم» را به عنوان کارمند باالمقطع که اصلا در بامیان حضور ندارد، استخدام کرده و برایش معاش تعریف کرده است.

بر اساس ادعای چندین منبع، رئیس معارف این ولایت همراه با افراد نزدیک و محافظین خود، برخلاف تمام مقررات و حتی فرمان رهبر این گروه، از امکانات ریاست معارف بامیان به صورت شخصی استفاده می‌کند. به گفته منابع، اطلاعات موثق وجود دارد که رئیس معارف، سیستم سولر ریاست معارف را که قبلا برق مورد نیاز دفاتر این ریاست را تامین می‌کرد، به صورت شخصی در اتاق محل بودوباش خود استفاده نموده و دفاتر ریاست معارف به خصوص در فصل زمستان با کمبود برق مواجه گردیده و این سبب می‌شود که کار مراجعین این نهاد معطل بماند.

در یک مورد دیگر، رئیس معارف طالبان در بامیان، تلاش داشته که اجناس باقی مانده از لیلیه اناث تربیه معلم را از لیلیه خارج کرده و از آن برای مقاصد شخصی خود استفاده کند که با مخالفت «سید محمدعلی آرین» مدیر عمومی خدمات مواجه می‌شود. مدیر عمومی خدمات اما به دلیل این مخالفت، توسط رئیس معارف بامیان از سمت قبلی اش برکنار و به آمریت تعلیمات اسلامی به صورت خدمتی توظیف گردیده است.

عدم همکاری با مؤسسات همکار

موسسات همکار معارف، در توسعه معارف و بهبود وضعیت تعلیم و تربیه در افغانستان به خصوص در مناطق انکشاف نیافته نقش مؤثر دارند. در شرایط کنونی که گروه طالبان نمی‌توانند زمینه دسترسی مردم به خدمات آموزشی را فراهم کنند، بخش از دانش‌آموزان، نسل جوان و نوجوان کشور در مناطق دوردست و از طریق صنوف محلی و تسریعی به حمایت مؤسسات همکار معارف آموزش می‌بینند.

منابع محلی از ولایت بامیان می‌گویند پس از تقرر قاری عنایت الله سهار در بیشتر از هشت‌ماه پیش، به عنوان رئیس معارف این ولایت، مؤسسات همکار معارف، با چالش‌ها و مشکلات جدی مواجه گردیده اند. براساس معلومات موثق، دو مؤسسه همکار معارف در بامیان که حاضر نشدند اسمی از آن‌ها در این گزارش برده شود، گفته اند که تنها برای «تائید گزارش فعالیت‌های خویش، از سه تا پنج ماه در ریاست معارف طالبان در بامیان منتظر مانده اند».

مسؤلان این مؤسسات به جمهوری مدارا گفته اند که در جریان فعالیت‌های خود برای همکاری به معارف بامیان و فراهم کردن زمینه آموزش در مناطق دور دست این ولایت، ریاست معارف مشکلات فراوانی را در مسیر راه آنان ایجاد کرده است. به گفته منابع، برخوردهای بی‌مورد ریاست معارف بامیان با مؤسسات همکار از علاقه‌مندی آنان در زمینه همکاری برای توسعه معارف در بامیان کاسته و حتی ممکن است از ادامه فعالیت در این ولایت منصرف شوند.

به گفته منابع، عنایت‌الله سهار، رئیس معارف طالبان در بامیان در یک مورد، یکی از اقوام نزدیک خود به نام «عزیزالله» را که در ریاست معارف بامیان به عنوان آشپز توظیف شده بود، در یکی از مؤسسات همکار معارف در ولسوالی یکاولنگ بامیان، به عنوان آموزگار معرفی نموده بود در حالی‌که شخص موصوف حتا سواد خواندن و نوشتن نداشته و مکلفیت‌های آموزگاری وی توسط یک تن از اعضای انکشاف مسلکی معلمان ولسوالی یکه‌ولنگ انجام می‌شود.

وضعیت مکاتب خصوصی و مراکز آموزشی در بامیان

مکاتب و مراکز آموزشی خصوصی نقش مهمی در روند تعلیم و تربیه و خدمات آموزشی با کیفیت دارد و بامیان با داشتن ده‌ها مکتب و مرکز آموزشی خصوصی در این بخش از ولایات دیگر پیشگام است.

براساس اطلاعات منابع، مکاتب و مراکز آموزشی خصوصی در بامیان نیز توسط ریاست معارف این ولایت با چالش‌های جدی مواجه شده است. از اعمال محدودیت بر تدریس معلمان زن برای شاگردان بالاتر از صنف سوم، تا جلوگیری از برگزاری و تدارک برنامه‌های فرهنگی و صنوف تقویتی، از جمله موانع است که توسط قاری سهار به عنوان رئیس معارف در مرکز بامیان اعمال گردیده است.

در تازه ترین مورد، رئیس معارف طالبان برای ولایت بامیان، 22 تن از اعضای نظارت و اعضای مرکز ساینس را در مراکز آموزشی ولایت بامیان توظیف کرده است تا به صورت روزمره از مکاتب و مراکز آموزشی خصوصی نظارت کنند که استادان مرد برای خانم‌ها و استادان زن به مردان آموزش ندهند.

این در حالی است که بر اساس اظهارات مسئولان مراکز آموزشی، برای آموزش زبان انگلیسی در سطوح بالا استاد خانم پیدا نمی‌شود و دختران که زبان انگلیسی را در سطح بالا آموزش می‌بینند مجبور به ترک تحصیل شده اند.

محدودیت‌های وضع شده از سوی گروه طالبان بر چگونگی و روند آموزش دانش‌آموزان تأثیرات ناگواری برجای گذشته و سیاست‌های سخت‌گیرانه طالبان در عرصه معارف سبب شده است که انگیزه حضور دانش آموزان در مکاتب و مراکز آموزشی به صورت قابل توجهی کاهی پیدا کند.

پیش از این سازمان دیدبان حقوق بشر گفته بود که شماری از دانش‌آموزان و والدین در سراسر کشور به این نهاد حقوق بشری گفته‌اند که پس از تسلط طالبان بر افغانستان، میزان حضور پسران دانش‌آموز در صنف‌های مکتب افت چشم‌گیری یافته است.

این سازمان گفته بود پژوهش دیده‌بان حقوق بشر نشان می‌دهد که کاهش کیفیت آموزش پسران، توأم با بحران‌های اقتصادی و انسانی افغانستان، به رکود چشم‌گیر حضور در صنف‌ها منجر شده زیرا دانش‌آموزان از رفتن به مکتب دل‌سرد شده‌اند و خانواده‌ها برای رفع نیازهای اساسی، مانند هزینه‌های لوازم مکتب، کتاب‌های درسی و رفت‌وآمد، در تقلا هستند.

استفاده جویی از معارف بامیان به مقاصد سیاسی

طالبان با تسلط دوباره بر افغانستان، از زمینه‌های مختلف خدمات آموزشی برای اهداف سیاسی خود نیز استفاده می‌کنند. این گروه با تأسیس صدها مدرسه دینی و درالحفاظ نیروهای جوان کشور را جذب و آنان براساس اهداف سیاسی_نظامی خود آموزش می‌دهند.

در تازه ترین مورد منابع محلی از مرکز شهر بامیان خبر داده اند که ریاست معارف طالبان در این ولایت برای توزیع سند فراغت به جنگ‌جویان بی‌سواد خود از آنان آزمون تثبیت سویه گرفته اند. این احتمال وجود دارد که این اقدام نیز به ابتکار ریاست معارف بامیان ممکن شده باشد.

منابع گفته اند که ریاست معارف طالبان در بامیان روز دوشنبه، ۲۴ جدی، برای توزیع سند صنف دوازدهم از ۹۸۰ جنگ‌جوی این گروه امتحان تثبیت سویه گرفته است. به گفته منابع، بیش‌تر این جنگ‌جویان سواد خواندن و نوشتن ندارند؛ اما به هدف جذب آنان در اداره‌های این گروه، سند فراغت مکتب به آنان توزیع می‌شود. پیش از این طالبان برای صدها جنگ‌جوی این گروه در ولایت‌های مختلف کشور با برگزاری آزمون‌ تثبیت سویه، به آن‌ها سند فراغت داده اند.

در یک مورد دیگر، ریاست معارف طالبان در بامیان به مکاتب این ولایت دستور داده بود که سه هزار دانش آموز و آموزگاران آن‌ها در مراسم تجلیل از 24 اسد حضور یابند. این ریاست همچنین تأکید کرده بود که حضور آمران و مدیران مکاتب ذکور در مراسم تجلیل از ۲۴ اسد حتمی و ضروری است.

منابع می‌گوید؛ همه این موارد سبب شده است که نظام آموزشی در بامیان به صورت قابل توجهی افت کند و هرسال آمار شاگردان جذب شده در مکاتب به صورت چشم‌گیری کاهش یافته و کیفیت تعلیمی در این ولایت سیر نزولی در پیش گیرد.